Fîlozofekî alman bû. Yek ji damezrînerên herî girîng ên tevgera felsefî ya ku bi navê Îdealîzma Alman tê zanîn, tevgerek ku ji nivîsên teorîk û etîkî yên Immanuel Kant pêş ket. Fichte gelek caran wekî kesek tê pêşkêş kirin ku modelên wî yên felsefî pirek di navbera ramanên Kant û îdealîstê Alman Hegel de bûn. Fîlozof û zanyar vê dawiyê dest pê kirine ku Fichte wekî fîlozofekî girîng bi xwe ji ber nerînên wî yên cûda li ser xwezaya hişmendî û xwe-hişmendiyê binirxînin. Mîna Descartes û beriya wî, pirsgirêka subjektîvîte û hişmendiyê motîvek ji bo ramana wî ya felsefî bû. Fichte her wiha li ser felsefeya siyasî nivîsandiye û ji hêla gelek kesan ve wekî bavê neteweperestiya Alman tê hesibandin.
Beşa yekem: Guman
Yekem: Fichte ji zanîna xwe ya cîhana derve piştrast bû, û pirsgirêk niha ev e ew xwe nas bike. Fichte dibêje ku ew bi zanîna cîhana derve, ku wî gelek hewl daye ji bo wê, dilniya dibe; Ji ber ku wî ti rastî qebûl nedikir ji bilî piştî lêkolîn û vekolîna wê, sepandina rêbaza zanistî ya nûjen lê. Pirsgirêk niha ew e ku xwe û armanca xwe di jiyanê de nas bike. Fichte biryar dide: ku lêkolîna xwe bi tiştên ku ji wî re tê zanîn dest pê bike, û di safîkirina hişê xwe de – ku cîhana derve ye – neyînî bû û ew dest pê dike ku çavdêriyên xwe yên li ser vê dinyayê îspat bike da ku em wê nas bikin.
Duyem: Her tişt di cîhana derve de taybet û diyarkirî ye, bi awayekî ku her parçeyek jê bi tevahîyê ve girêdayî ye. Fichte nîşan dide ku her tişt di cîhana derve de bi biryardarî û taybetmendiyê ve tê de diyar kirin. Guhertinên ku tê de têne dîtin li gorî zagonên sabît û neguherbar dimeşin. Ji ber vê yekê, di xwezayê de hilbijartin tune ye. Ev zagonên mayinde bûyeran dikin rêzek, û ev rêze parçeyê madî bi tevahî ve girêdide, ji ber vê yekê her beşek heyî bi tiştek heyî ya din ve girêdayî ye ku beriya wê hatiye, û çi wî hişt ku hebûna vê rêze ferz bike: eşkere bû ku tiştê parçe yê heyî ne temam e, û çi wî hişt ku ew bi vî rengî bibîne: di wê de neyînîbûnek eşkere bû, ji ber vê yekê wî hebûna erênîbûnek ku bi wê re têkildar e pêwîst kir, ango guhertin bi serê xwe tune ne, ji ber vê yekê ew neçar ma ku li ser hêzek bi bandor bihizire, û lêkolîna wî ya li ser vê hêza bi bandor bi wî re bi dawî bû ku ew diyardeyê bi rengek mayinde vedike ku şaşetiyê napejirîne, ji ber ku rêgezek bandorkeriyê heye ku bandorê li xuyabûna diyardeya madî dike ji bilî bandora şert û mercên derdora diyardeyê, û wî mînaka kulîlkek da da ku nîşan bide ku… Ji ber vê yekê xweza tevahîyek hevgirtî ye?
Sêyem: Danîna mirovan di vê rêzê de. Fichte ramana xwe didomîne û diyar dibe ku çarenûsa mirov divê bi tevahî bi vê cîhanê ve girêdayî be, ji ber ku ew ji xelekek di zincîra pêwîstiya mecbûrî ya di xwezayê de tiştek din nîne. Paşê ew hebûna xwe ji jidayikbûna xwe ve lêkolîn dike û dibîne ku hêza giştî ew afirandiye – bi tevahî. Wekî ku di xwezayê de bi hebûnên din re jî heye, lê derdikeve holê ku ew ji hebûnên din cuda ye; Ji ber ku hişmendiya wê heye; Ev e ya ku wê ji hebûnên din cuda dike. Sê hêzên wê yên sereke hene: pêşketin, tevger û raman. Derdikeve holê ku yek bê ya din nabe. Û bandorên wê ji bo demek diyarkirî dimînin, û bi vî awayî, wî heyama jiyana xwe texmîn kir, wê hingê hebûna wî divê di çarçoveya hebûna giştî de be; Ev e ku bi hişê xwe digihe vê dawîyê
Çarem: Hişmendiya rasterast hestek azadiyê nîşanî wî dide. Lêbelê, Fichte nîşan dide ku carinan hestek azadiyê li cem wî heye; Û di demên din de di nav vê pergala giştî de hestek neçarî, pêwîstî û sînordarkirinê heye – wê hingê eşkere dibe ku hişmendiya xwezayê piştî hişmendiya xwe û bi riya vê xweyê çêdibe. Ev tê vê wateyê ku tiştên derveyî ne çavkaniya zanînê ne – ji ber ku tê nîşandan ku ew rasterast ji xwe haydar e û bi texmînan ji tiştên derveyî haydar e. Ew bi îradeya wê û erênîbûna wê ya bi bandor ve girêdayî ye – û tiştê ku di hundurê wî de hestek poşmaniyê heye mayinde dike ku ew ne makîneyek kerr e, ne jî hebûnek bêcan e mîna hebûnên din ên bêcan.
Pencem: Nakokî wî tevlihev dike. Carinan ew hîs dike ku ew e yê ku vîna xwe di tiştan de bêyî destwerdana faktorên derveyî bikar tîne. Ev hesta demkî zû winda dibe û cihê wê bi hestek tê ku ew di bin kontrola hêzên xwezayî yên hovane de ye. Hingê vîna wî radiweste, azadiya wî winda dibe, û ew dibîne ku xweza her tişt e. Ji ber vê yekê ew li ku derê di vê hemûyê de ye? Ma azadî heye? Yan na?… Rastî li ku ye? Ew çi ye? Ew ji ber ku di deryaya gumanan de diherike êşê dikişîne
Beşa Duyem: Zanîn
Ew dibêje, ew ji aliyê xwe ve têk çûye, û ew ji jiyana ku nakokiya wî bi vê xwe re tîne bîra wî nefret dike. Ew li ber çarenûsa neçar dilgiran, dilerizî û ditirse; Lê baran bi şêweyê giyanekî tê ba wî ku bi hişê wî re diaxive û tîrêjek ronahiyê dide wî ku gazî wî dike ku hêvî bike ku ew ê bigihêje ewlehiyê. Fichte nîşan dide ku ew xwe rasterast nas dike û cîhanê nerasterast nas dike. Ew cîhanê bi rêya hestan dizane. Ew tenê bi rêya hestan dikare were zanîn, ji ber vê yekê her tiştê ku bi hestan ve girêdayî ye divê were hîskirin. Ew bawer dike ku têgihîştina tiştên derveyî bi têgihîştina xwe û diyarkirinên wê ve girêdayî ye. Ev dibe sedema cudabûna tiştên derveyî, cudabûneke di rewşên ku di takekes de çêdibin de ye, ji ber ku ew tiştên ku hebûneke derveyî ji wî cuda hene, nabîne.
Belê, ew guhertinên ku di laşê wî de çêdibin dibîne. Mirov tenê xwe nas dike. Lêbelê, xwiyetî vê hestê vediguhezîne tiştekî serbixwe ji xwe, biyanî ji xwe re, bi wê wateyê ku ew dihizire ku tiştê ku di hundurê wê de diqewime sedemek derveyî heye, û ew girseyên ji xwenasîn cuda di tiştan de hene. Ji ber vê yekê ev çawa dibe? Hestkirin hêsan e û ji xalên dişibin xalên matematîkî pêk tê. Xal çawa vediguherin rûberekî? Fichte kifş dike ku li ser xwe hizirîn wî digihîne mijarek girîng, ew jî ew e ku hest di wî de li pey hev çêdibin, û cîhê ku tişt tê de dirêj dibin di hestê de nayê eşkerekirin. Cih wateyek e, û em wê bi rêya hestan bi dest naxin. Ew taybetmendiyek hişê ye, ku hatiye sêwirandin da ku hestan ber bi derve ve dirêj bike û wan wekî ku ew ji xwenasînê cuda bin xuya bike, her çend ew beşek ji wê bin jî
Encama takekesî ew e ku ew bi berdewamî tiştê ku di rastiyê de xalek hestê ye ber bi derve ve dirêj dike û hestan li kêleka hev dike, ne li pey hev. Ji ber vê yekê ew çawa dikare bi hişmendiya xwe, ku ji bilî haydarbûna rasterast a xwe tiştek din nîne, bigihîje têgihîştina derketina ji xwe? Tekane tiştê ku ew dizane ev e ku ew bandor lê hatiye kirin, û hestên wî nîşanên taybetî yên tiştê didin wî, ango hesta hundirîn a bandorên wê. Hingê diyar dibe ku hestên wî vediguherin hestên derveyî. Ev zanîna dawî zanîna xwe ya li ser xwe temam dike, û berê ti hebûneke wê tune ye, lê belê ew di heman kêliyê de ku hişmendiya hestê heye, çêdibe. Berfirehkirina hestan ber bi derve ve zagonek ramanê ye. Ev tê vê wateyê ku hişmendiya tiştekî nikare wekî wusa were naskirin, lê belê ew hişmendî ye ku temsîlek tiştekî diafirîne. Ev bi awayekî intuîtîv tê kirin. Tê destnîşankirin ku hişmendiya kesekî ji tiştekî û xwiyetiya xwe bi qasî ku hişmendiya wî/wê ji wê tiştî cuda ye diguhere.
Hişmendiya xwe ya ji bo xwe ew tişt e ku Fichte jê re dibêje ego, û hişmendiya wê ya ji bo xwe wekî objeyek zanînê ne-ego ye. Lê ego û ne-ego yek in, ango di navbera wan de nasnameyek heye. Her ku ew hevdu sînordar bikin, ewqas ew ji xwe û cîhanê bêtir haydar dibe. Xwe mirov, an jî ego, ji aliyê zanînê ve dewlemend e. Ev kêşeya di navbera herdu beşên wê de dihêle ku ew dewlemendiya xwerû ya wê bizanibe. Ji ber vê yekê, her tiştê heyî bi serê xwe tune ye, yanî hebûna wê di hiş de ye, ne di hest de. Bi vî awayî, ferd ji zexta cîhana derve azad dibe, ji ber ku ya paşîn berhema wê ye, û ew piştrast dibe ku ew hebûnek azad e bi îradeya xwe. Lêbelê… Li vir giyana Fichte dîsa ditirse; Ew ê çawa azadiya xwe mayende bike? Eger cîhaneke derveyî tune be ku bandora çalakiya wî ya bi vîna wî azadiya wî nîşan dide tê de xuya bibe? ?
Beşa Sêyem: Bawerî
Hingê Fichte fêm dike ku tiştek li derveyî temsîla wî heye, ku ew bi tundî daxwaz dike û hîs dike ku mafê wî heye ku daxwaz bike, û ku heye, hebûye, û wê hebe, çi temsîl li ber wî be an nebe. Ev tişt ji aliyê her hişê asayî ve tê bawerkirin ji ber ku ew rasterast hîs dike, lê hişê ronakbîr ku berî qebûlkirina rastiyan bi lêkolîn û analîzkirinê ve hatiye perwerdekirin; Ev hiş zehmet dibîne ku tiştekî li derveyî temsîla xwe qebûl bike, ku hebûnek serbixwe ji vê temsîlê heye, wekî ku me berê ji analîza Fichte nîşan da. Lêbelê, di beşa duyemîn a pirtûka xwe de ev hest ewqas xurt e ku Fichte neçar dimîne ku rasterast pê re rû bi rû bimîne bêyî ku ji nedîtî ve were ku wê nas bike. Dengekî hundirîn gazî wî dike ku wî ji temsîliyetê derxe û ber bi rastiyekê ve bibe ku serbixwe ji zanîna sade heye. Ev deng wî agahdar dike ku ew ji bo xebatê heye, ne tenê ji bo zanînê, û ku nirxa wî di vê çalakiya rastîn de ye, ne tenê di zanîna wî de. Fichte nîşan da ku instinktek(xerîze) çalakî an jî bandorkeriya tekez heye, serbixwe ji her tiştî. Ev instinkt hebûnê diafirîne û ji ber vê yekê ji wê şiyana ku tenê ji wateyan pêk tê cuda ye. Tê dîtin ku ev hest wî bi awayekî kontrol dike ku ew nikare tiştekî li ser bike. Diyar dibe ku ew bi vê hestê rehet e ji ber ku ew serxwebûna xwe ji wî re eşkere dike, ji ber ku ji bo giyan zehmet e ku xwe di nav kesayetiyek din de bibîne. Ev hest Fichte jê re dibêje instinkt, instinkt ku ew bi wê wekî hebûnek bi tevahî serbixwe tevdigere.
Wî berê nîşan daye ku ew hebûnek dihizire û tê hizrîn, ango Ew hebûnek dualî ye û ev instinktê ku ew ketiye nav wî dihêle ku ew bibîne ku divê ew bi xwe be ew çi ye.; Ew bi tevahî ramanan bi tena serê xwe diafirîne. Divê ev raman hebûneke derveyî hebe, ku ji hêla zagonên ramanê û pêdiviya wê, wekî hebûneke xebatkar, ji bo hebûna hawîrdorek derveyî, ango cîhanek ku çalakiya xwe tê de pêk bîne, were saz kirin. Bi vî awayî, ev instinkt hêzek bû ku wateyên ku modelên tiştên ku çalakiya me dê hilberîne, hildiberand. Fichte van wateyan bi nav kir: têgînên armancan, berevajî têgînên zanînê, ku hiş hildiberîne û ew wêneyên ji tiştekî diyarkirî têne veguhastin. Baweriya bi van têgehan bi baweriya ku em bi vîna xwe pê ve girêdayî ne, pêk tê. Bawerî ew e ku van têgehan piştrast dike û qebûl dike, û bawerî ne zanîn e ew biryardariyek bi vînê ye. Her kesê ku xwediyê vê vîna mayinde û vê amadebûna hiş be, dê xwediyê vê bawerî be. Fichte bawer dike ku eger vînek ji bo qenciyê were avakirin, wê demê hiş dê bigihîje rastiyê; Xwezaya mirovan yekbûnek bêkêmahî temsîl dike. Raman bi serê xwe, serbixwe ji hest û meylên me tune ye. Raman di xwezaya hundirîn de heye, û xweza jî di ramanê de heye. Ji ber vê yekê ez her tiştî di hundirê xwe de hildiberînim. Armanca min di jiyanê de xebat e.
Piştre, Fichte dest bi hûrgilîkirina van Rêgezên pratîkî yên ku wî danîne kir, û daxuyaniya xwe li çar mijaran dabeş kir: Di ya yekem de, wî li ser hêza baweriyê gotûbêj kir, û rave kir ku ev dengê hundurîn ferman dide wî ku di rewşên cûda de çi bike, û ew jî guh dide wê. Ev armanca wî ye, û ew nikare baweriya xwe bi rastiyê red bike, ji ber ku ev ê mandelekirina armanca wî be, ji ber ku ev rastiya yekem e. Ew mayinde dike, û li ser vê yekê, pêwîstiya rêzgirtina hebûna yên din dixwaze. Ew hebûnên mîna xwe fêm dike û dibêje: Bila ev hebûn tiştê ku yên wan in bikar bînin, mîna ku hûn tiştê ku yên we ne bikar tînin û rêzê li tiştê ku yên wan in wekî yên xwe bigirin. Li vir ew mayinde dike ku armanca wî ew e ku bi sincî tevbigerin- Ew wekî ku cîhana maqûl û neaqilane, bi awayekî sincî vedihewîne ye – ew baweriya pêwîst bi azadiya me û hêza me ye, ji ber ku em neçar in ku qadek qebûl bikin ku tê de bixebitin, ku ew jî tam ev cîhana derveyî û hisî ye; Aqilê pratîkî bingeha hemû aqilmendiyê ye. Em bi sincê xwe ji tunebûna tekez a ku em tê de hene derdikevin holê.
Paşê ew pirsa duyemîn a mayindekirina pêwîstiya armanceke taybetî ji bo çalakiya min digire dest, ji bo her çalakiyek di hişê min de hebûnek beramber heye ku divê li ber min were pêşkêş kirin, çi xwe be çi rewşek be – tevahiya jiyana min ber bi fermana ku ji hundirê min derdikeve ve tê rêve kirin; Fichte bawer dike ku ew bi rastîya vê mijarê baweriyeke xurt heye; Ji ber vê yekê, nirxa jiyana heyî ew e ku ew rêbazek çêtir a jiyaneke din e. Di pirsa sêyem de, Fichte hewl dide ku hebûna zagonek sincî mayinde bike, tevî vê rastiyê ku xuya dike rêzek birêkûpêk û mayinde di hebûnê de heye, û girêdan û girêdana di navbera wan de, û mezinbûn û serfiraziya domdar a ku di wan de tê dîtin. Fichte hişyarî dide ku divê em baldar bin û vê mezinbûn û serfiraziyê nexin nav hêzek biyanî ku xuya dike her tiştê heyî ji holê radike û her tiştê ku divê pêş bikeve û geş bibe biryar û diyar dike. Ew destnîşan dike ku rêya derketina takeksî ji vê rewşa dijwar dengê wijdanê ye; Mirov nikare vê dengî paşguh bike. Ji ber ku ew xwe ferz dike û ferman dide mirovan ku bixebitin, û tevahiya cîhana hestî ji bo vê armancê heye. Vîn faktora çalak û zindî ye ku mirov di navbera du cîhanan de datîne: cîhana hestan û cîhana giyan. Herdû ew bi zagona erkê heye; vîn rêgeza zindî ye ku her tiştê heyî birêve dibe. Jiyana aqlane giyanê mirov têr nake, ji ber ku ew wî ber bi tariyê ve dibe. Ew pêşveçûna sincî ye ku ber bi şehrezayiya rastîn ve dibe.
Di pirsa çaremîn de, Fichte pêwîstiya hebûna bandorên vînê yên ku ji wê derdikevin vedikole. Ev tenê gengaz e ku em baweriya xwe bi cîhana madî bînin. Fichte destnîşan dike ku ev cîhana madî, tevî dewlemendî û rêkûpêkiya xwe, ji bilî astengiyekê tiştek din nîne ku hebûna cîhana din, cîhana giyan û vînê, vedişêre. Ev perde tenê bi baweriyê dikare were derbaskirin; Bawerî dihêle ku em li bendê bin ku tiştên ku em bi aqil nikarin bizanin, bizanin; Ji ber ku hiş tenê tiştên ku di çarçoveya demê de sînordar û berdewam in ji me re eşkere dike. Bawerî zindîtî û karîgeriyê dide dil. Ev xwezaya neguherbar a mirovan e, ku wê heta hetayê wisa bimîne.
- Şîrîn Bozan
- sirinbozan692@gmail.com
- 03.05.2025
Çavkanî: Johann Gottlieb Fichte, Armanca mirov, Lêkolîn û wergerandina Erebî: Fawqiya Hussein Mahmoud
Piştgirî jibo Philosophia Kurdî
 Xwedevanên hêja, dilsozên zarûzimanê kurdî. Bi rêya vê sepana Paypal’e, hûn jî dikarin piştgirîya xebatên malper û kovara Philosophia Kurdî bikin û mil bidin xebatên me. Perê ku hûn bexşê malperê dikin, bi tevahî dê ji bo geşkirina malperê û çapkirina kovarê were xerckirin. Em hêvî dikin Philosophia bi nivîskar û xwendeyên xwe bibe xwedî temenekî dûr û dirêj, bibe çiraxek di şevên tarî ên kurdan da, hawaê ramîna philosophic li ber dilê rêber, serek û kargerên kurdan şîrîn bike, da ku ew jî bikanibin mîna ên milletên bi rûmet karê xwe rast bikin. Philosophiaê bi xweşî bixwînin, jê ra binivîsin û mil bibin xebatên wê...
|
